1. Khái quát quy định về thu giữ thư tín, điện tín, bưu kiện, bưu phẩm

Ngày nay, với sự bùng nổ Công nghệ thông tin, các phương tiện điện tử, viễn thông được sử dụng rất phổ biến, nhưng nó lại là một trong những phương tiện hữu dụng để các đối tượng sử dụng vào việc phạm tội. Chính vì vậy mà các nhà làm luật đã đưa biện pháp thu giữ thư tín, điện tín của các cơ quan, tổ chức bưu chính, viễn thông luật hóa thành quy định của Bộ luật Tố tụng hình sự. Đây là một trong những biện pháp nghiệp vụ điều tra có ý nghĩa quan trọng trong việc thu thập, củng cố chứng cứ chứng minh tội phạm, được quy định trong Bộ luật Tố tụng hình sự 2003 và được hoàn thiện trong Bộ luật Tố tụng hình sự 2015 (BLTTHS), cụ thể:

Điều 144 BLTTHS 2003 quy định chỉ được thu giữ thư tín, điện tín, bưu kiện, bưu phẩm tại bưu điện khi thấy cần thiết. Quy định này đã giới hạn phạm vi áp dụng biện pháp thu giữ trên chỉ thực hiện tại bưu điện, dẫn đến không phù hợp thực tiễn với sự phát triển của khoa học Công nghệ như hiện nay, các phương tiện điện tử, viễn thông được áp dụng nhiều và phổ biến qua rất nhiều tổ chức viễn thông như Vinaphone, Mobiphone, Viettel hay qua các nhà mạng Internet… Vì vậy, BLTTHS 2015 đã hoàn thiện, tháo gỡ các vướng mắc trên; mở rộng phạm vi áp dụng đối với biện pháp này được thực hiện tại các cơ quan, tổ chức bưu chính, viễn thông. Quy định này tạo điều kiện thuận lợi, đáp ứng được yêu cầu thu thập chứng cứ chứng minh tội phạm trong tình hình mới.

Nếu BLTTHS 2003 quy định Cơ quan điều tra thông báo ngay cho Viện kiểm sát cùng cấp biết mà không phải kèm theo các tài liệu đề nghị phê chuẩn khi thu giữ thư tín, điện tín, bưu phẩm trong trường hợp khẩn cấp. Thì BLTTHS 2015 đã quy định dù thu giữ trong trường hợp khẩn cấp thì sau khi thu giữ xong, Cơ quan điều tra vẫn phải thông báo ngay đến Viện kiểm sát kèm theo tài liệu đề nghị xét phê chuẩn. Nếu Viện kiểm sát quyết định không phê chuẩn thì người đã ra lệnh thu giữ phải trả lại ngay cho cơ quan, tổ chức bưu chính, viễn thông, đồng thời thông báo cho người có thư tín, điện tín, bưu kiện, bưu phẩm bị thu giữ biết.

Với quy định trên, BLTTHS 2015 buộc Cơ quan điều tra phải thận trọng, trách nhiệm hơn khi tiến hành hoạt động thu giữ thư tín, điện tín; hạn chế được những rủi ro hay lạm quyền trong hoạt động này.

2. Một số khó khăn, vướng mắc trong việc áp dụng pháp luật về hoạt động thu giữ thư tín, điện tín

2.1. Thực trạng hoạt động thu giữ thư tín, điện tín tại địa phương

Hàng năm trên địa bàn huyện Yên Châu có khoảng 2 đến 3 vụ án phải tiến hành các hoạt động thu thập nội dung cuộc gọi, tin nhắn qua mạng viễn thông, internet; thông tin chủ thuê bao, nhật ký cuộc gọi, tin nhắn của số điện thoại (Không bao gồm nội dung của cuộc gọi, tin nhắn) thường gọi là list điện thoại. Tuy nhiên, hiện nay, chưa có văn bản pháp luật nào đưa ra khái niệm cụ thể thế nào là thư tín, điện tín. Do vậy, việc nhận thức và áp dụng pháp luật của Cơ quan điều tra và Công ty viễn thông còn có quan điểm chưa thống nhất. Cụ thể: Quan điểm của Cơ quan Cảnh sát điều tra, list điện thoại không phải là thư tín, điện tín mà chỉ là các thông tin, tài liệu của khách hàng do Công ty viễn thông lưu trữ, quản lý. Do vậy, Cơ quan Cảnh sát điều tra ban hành Công văn yêu cầu các Công ty viễn thông phối hợp cung cấp list điện thoại mà không cần ra Lệnh thu giữ và sự phê chuẩn của Viện kiểm sát. Các Công ty viễn thông lại có quan điểm list điện thoại là thư tín, điện tín và đây là những nội dung bảo mật của khách hàng nên Công ty chỉ thực hiện việc cung cấp thông tin khi Cơ quan Cảnh sát điều tra ra Lệnh thu giữ và có sự phê chuẩn của Viện kiểm sát. Việc chưa thống nhất cao về quan điểm nêu trên đã dẫn đến tình trạng có vụ án Công ty viễn thông trì hoãn không thực hiện yêu cầu hoặc thực hiện cung cấp thông tin chậm, không đầy đủ khiến quá trình xác minh, thu thập chứng cứ bị kéo dài, phải gia hạn điều tra.

VD: Ngày 02/4/2023 Lò Thanh H, sinh năm 1993, trú tại tại huyện Mộc Châu, tỉnh Sơn La bị khởi tố về tội: Mua bán trái phép chất ma túy theo quy định tại khoản 1 Điều 251 BLHS. Vụ án phải gia hạn điều tra do Tổng công ty hạ tầng mạng – Tập đoàn Bưu chính viễn thông Việt Nam chậm cung cấp list điện thoại của người bị tình nghi đã nhờ bị can mua ma tuý và người bán ma tuý cho bị can.

2.2. Quan điểm của tác giả về thư tín, điện tín

Thứ nhất: Thư tín được hiểu là một hình thức văn bản có chứa đựng những thông tin mà người gửi muốn báo cho người nhận biết. Theo nghĩa rộng nhất, thư tín là bất kì thông tin nào được ghi nhận dưới một hình thức vật chất nhất định và được chuyển từ một người (người gửi) sang một người khác (người nhận), theo ý chí của người gửi. Hình thức vật chất đó đồng thời cũng là phương thức bảo quản thông tin trong quá trình di chuyển từ người sang người. Trong xã hội hiện đại, hình thức của thư tín rất đa dạng và có thể ghi nhận thông qua các hình thức phổ biến nhất đó là: Thư viết trên giấy; chữ viết, tiếng nói, hình ảnh chứa đựng trong thiết bị lưu trữ (băng, đĩa, Usb..); thư được gửi từ một địa chỉ điện tử (Gmail, số điện thoại, địa chỉ Internet.. ) đến một địa chỉ điện tử khác thông qua mạng internet.

Tuy nhiên đối với các thông tin, tài liệu liên quan đến thuê bao điện thoại như thông tin về chủ thuê bao, số IMEI điện thoại, thời gian kích hoạt thuê bao; Lịch sử chi tiết cuộc gọi đi, gọi đến, lịch sử chi tiết tin nhắn đi, tin nhắn đến của thuê bao; Địa điểm thực hiện cuộc gọi, tin nhắn (Cuộc gọi và tin nhắn không bao gồm nội dung); Địa điểm nhận cuộc gọi, tin nhắn, dung lượng thực hiện cuộc gọi... thì không phải là thư tín, điện tín của khách hàng mà là các thông tin, tài liệu của doanh nghiệp, do doanh nghiệp lưu trữ, quản lý. Do đó Cơ quan Cảnh sát điều tra chỉ cần có Công văn đề nghị các Công ty viễn thông phối hợp cung cấp thông tin trên mà không cần ra Lệnh thu giữ.

Thứ hai: Thực tiễn cho thấy có nhiều vụ án được mở rộng điều tra, xử lý thông qua việc khai thác “list điện thoại” của đối tượng phạm tội. Đây là nguồn chứng cứ rất quan trọng để đấu tranh phá án, bị các đối tượng xoá lịch sử giao dịch nhằm tránh sự truy vết của cơ quan chức năng. Do đó các Công ty viễn thông phải có trách nhiệm cung cấp đầy đủ, kịp thời các thông tin trên theo yêu cầu cầu Cơ quan cảnh sát điều tra mới đáp ứng được yêu cầu đấu tranh phòng chống tội phạm trong tình hình mới.

3. Một số giải pháp, kiến nghị đề xuất

3.1. Một số giải pháp đã thực hiện

Trong thời gian qua, được sự quan tâm hướng dẫn chỉ đạo của Ban cán sự đảng VKSND tỉnh Sơn La, VKSND huyện Yên Châu đã vận dụng thực hiện đồng bộ một số nhiệm vụ giải pháp sau:

- Đối với những trường hợp Công ty viễn thông có ý kiến chưa thống nhất với cơ quan tiến hành tố tụng, Viện kiểm sát đã phối hợp với Cơ quan điều tra tiến hành làm việc trực tiếp với người đứng đầu của Công ty để phân tích, giải thích thế nào là thư tín, điện tín và thế nào là thông tin, tài liệu của doanh nghiệp lưu trữ quản lý, đảm bảo quá trình xác minh, thu thập chứng cứ được thông suốt kịp thời.

- Đối với những vụ án, nếu qua lời khai của bị can hay người liên quan trong vụ án thể hiện việc đã trao đổi với đồng phạm khác thông qua các ứng dụng như email, nhắn tin, chat qua Zalo, What app, gọi điện thoại qua ứng dụng Viber, Zalo, … trong và sau khi thực hiện hành vi phạm tội. Lãnh đạo đơn vị đã chỉ đạo Kiểm sát viên thụ lý kiểm sát điều tra vụ án chủ động nghiên cứu hồ sơ và kịp thời yêu cầu Cơ quan điều tra ra lệnh thu giữ thư tín, điện tín và thu thập thông tin chủ thuê bao những đối tượng có liên quan, tránh để lâu các đối tượng xoá dấu vết tội phạm.

- Sau khi phê chuẩn lệnh thu giữ thư tín, điện tín của Cơ quan điều tra, Lãnh đạo đơn vị đã chỉ đạo Kiểm sát viên chủ động phối hợp cùng Điều tra viên theo dõi kết quả thu giữ để đảm bảo tiến độ điều tra vụ án, đôn đốc cơ quan chuyên môn (bưu chính, viễn thông) cung cấp kịp thời kết quả phục vụ quá trình điều tra xử lý vụ án, đảm bảo tính kịp thời trong Công tác đấu tranh phòng, chống tội phạm. Sau khi thu thập được phải kiểm tra tính có căn cứ, tính phù hợp với các tài liệu, chứng cứ khác để đấu tranh, chuyển hóa chứng cứ, củng cố giá trị chứng minh của thông tin.

3.2. Kiến nghị, đề xuất

Để có sự thống nhất trong nhận thức và áp dụng pháp luật, đáp ứng yêu cầu đấu tranh phòng chống tội phạm trong tình hình mới, cần có hướng dẫn, giải đáp của cấp có thẩm quyền về những nội dung có liên quan đến việc thu giữ thư tín, điện tín, đảm bảo sự thống nhất trong nhận thức và áp dụng pháp luật giữa các cơ quan tiến hành tố tụng với cơ quan, tổ chức có liên quan trong việc thu giữ thư tín, điện tín.

VKSND cấp trên cần tiếp tục tăng cường tổ chức tập huấn, bồi dưỡng nghiệp vụ nâng cao kỹ năng cho Kiểm sát viên trong công tác kiểm sát việc thu giữ thư tín, điện tín, bưu kiện, bưu phẩm.

Đối với VKSND huyện Yên Châu, cần tiếp tục thực hiện nghiêm quy định của pháp luật, quy chế của ngành về hoạt động kiểm sát việc thu giữ thư tín, điện tín. Đồng thời, tiến tới nghiên cứu xây dựng quy chế phối hợp liên ngành giữa Cơ quan điều tra, Viện kiểm sát và các đơn vị quản lý mạng, viễn thông trên địa bàn huyện./.

Tác giả: Hoàng Văn Điệp

VKSND huyện Yên Châu